H τρισδιάστατη πραγματικότητα της Μακεδονίας

Διάλεξη

Παρουσίαση της ιστορίας της γεωγραφικής περιοχής της Μακεδονίας, από την αρχαιότητα μέχρι την σύγχρονη εποχή και την ύπαρξη του προβλήματος της ονομασίας της γειτονικής χώρας των δυτικών Βαλκανίων. Λόγω του γεωφυσικού της αναγλύφου, με τις δύσβατες οροσειρές, τα ποτάμια και τις λίμνες αλλά και την γειτνίασή της με την Μεσόγειο, η Μακεδονία ήταν στην διάρκεια της μακρόχρονης ιστορίας της νοτιοανατολικής Ευρώπης ένα σταυροδρόμι πολιτισμών. Τα μεταναστευτικά ρεύματα άρχισαν από πολύ νωρίς να κατακλύζουν την περιοχή. Η Μακεδονία υπήρξε χώρος διεκδίκησης Ελλήνων, Ιλλυριών, Παιόνων, Θρακών, Ρωμαίων και αργότερα Σλάβων, Βουλγάρων και Οθωμανών. Τα σύνορά της άλλαζαν ανάλογα με την εποχή και τον κατακτητή. Έτσι ο όρος Αρχαία Μακεδονία παραπέμπει σε διαφορετική γεωγραφική περιοχή από την Ρωμαϊκή επαρχία της Μακεδονίας, η οποία επίσης διαφέρει από το Βυζαντινό Θέμα της Μακεδονίας και από την Μακεδονία των χρόνων της Οθωμανικής περιόδου η οποία αποτελείτο από τα λεγόμενα σατζάκια…
Η διάλεξη αυτή στοχεύει στην κατά το δυνατόν, αναλυτική παρουσίαση των ιστορικών δεδομένων της κάθε εποχής με κυριότερες την περίοδο της Αρχαίας Μακεδονίας, της Μακεδονίας των Ρωμαϊκών και των Πρωτοχριστιανικών χρόνων και την Μακεδονία της Βυζαντινής και της Οθωμανικής περιόδου. Τέλος θα αναφερθούμε στο Μακεδονικό Ζήτημα το οποίο είναι τμήμα του Ανατολικού Ζητήματος που γεννήθηκε στα χρόνια της παρακμής και της διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της δημιουργίας εθνικών κρατών στην βαλκανική χερσόνησο.

Διενέργεια πολυήμερου περιηγηγητικού γύρου στην βόρεια Ελλάδα
με επισκέψεις στα σημαντικά κέντρα της Αρχαίας, της Πρωτοχριστιανικής – Βυζαντινής και της Σύγχρονης Μακεδονίας. Μία ευκαιρία να απαντηθούν ορισμένα από τα ερωτήματα τα οποία ενδεχομένως προκύπτουν από την σύνθετη ιστορία αυτής της σημαντικής γεωγραφικής περιοχής της νοτιοανατολικής Ευρώπης.

Περιήγηση / Ξενάγηση

Η Αρχαία Μακεδονία του Φιλίππου Β΄, του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και των προγόνων τους, βρίσκεται σε μεγάλο βαθμό μέσα στα γεωγραφικά όρια της σύγχρονης Ελληνικής Μακεδονίας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι στις δύο άλλες βαλκανικές χώρες δεν υπάρχουν αρχαίες μακεδονικές θέσεις, σαφώς όμως μικρότερης σημασίας από αυτές της Ελληνικής Μακεδονίας. Άλλωστε οι τρείς πρωτεύουσες του Αρχαίου Μακεδονικού Βασιλείου, οι Αιγές (Βεργίνα), η Πέλλα και η Θεσσαλονίκη, βρίσκονται μέσα στην σύγχρονη ελληνική επικράτεια.

Το μουσείο της Βεργίνας
είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά και επιβλητικά ελληνικά μουσεία. Τα ευρήματα του αρχαιολόγου Μανώλη Ανδρόνικου ο οποίος ανακάλυψε τον τύμβο στα τέλη της δεκαετίας του ΄70 είναι πολυτελή αντικείμενα, απαράμιλλης ομορφιάς. Χρυσά λεπτοδουλεμένα στεφάνια, ελεφαντοστέινες μορφές και διακοσμητικά στοιχεία, όπλα, σκεύη συμποσίου κ.ά. όλα αντικείμενα μεγάλης καλλιτεχνικής και ιστορικής αξίας.

Πέλλα
Η γενέτειρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και του πατέρα του Φιλίππου Β΄. Συστηματικές ανασκαφές άρχισαν εδώ μόλις την δεκαετία του ΄50 τον 20ο αιώνα. Περίφημα είναι τα ψηφιδωτά δαπέδου από φυσικά βότσαλα διαφόρων αποχρώσεων, με μυθολογικά κυρίως θέματα, τα οποία βρέθηκαν σε επαύλεις του 4ου αιώνα π.Χ.
Μετά την περιήγηση στο ανασκαμμένο τμήμα της κατεστραμμένης πόλης, απαραίτητη είναι η επίσκεψη στο νέο μουσείο της Πέλλας το οποίο άνοιξε τις πύλες του τον Σεπτέμβριο του 2009.

Θεσσαλονίκη, Δίον & Αμφίπολη

Η βάση του περιηγητικού μας ταξιδιού είναι η Θεσσαλονίκη, μια πόλη πλούσια σε υστερορωμαϊκά, πρωτοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία τα οποία θα επισκεφθούμε διεξοδικά. Το παλάτι και η Αψίδα του Γαλέριου, η Ροτόντα, η Ρωμαϊκή Αγορά, οι παλαιοχριστιανικές εκκλησίες της Αχειροποιήτου, του Αγίου Δημητρίου και της Αγίας Σοφίας καθώς επίσης και οι Βυζαντινές εκκλησίες της Παναγίας Χαλκέων, των Δώδεκα Αποστόλων, του Προφήτη Ηλία κ.ά. είναι σημαντικά μνημεία της ιστορίας της πόλης. Αξιόλογα είναι και τα δύο σημαντικότερα μουσεία της πόλης, το Αρχαιολογικό και το Βυζαντινό μουσείο τα οποία δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν από το πρόγραμμα γνωριμίας του επισκέπτη με την Θεσσαλονίκη και γενικότερα με την Μακεδονία. Σε αρκετά κοντινή απόσταση από την Θεσσαλονίκη βρίσκονται οι αρχαιολογικοί χώροι του Δίου, της Αμφίπολης και των Φιλίππων. Το Δίον ήταν το θρησκευτικό κέντρο της Αρχαίας Μακεδονίας και βρίσκεται στους πρόποδες του Ολύμπου. Ένα μαγευτικό αρχαιολογικό πάρκο σε ένα καταπράσινο τοπίο με πολλά νερά και ένα σύγχρονο μουσείο με σημαντικά ευρήματα τα οποία χρονολογούνται από την Κλασσική μέχρι την Βυζαντινή περίοδο. Η Αμφίπολη είναι στο ευρύ κοινό γνωστή από την τελευταία σημαντική ανακάλυψη του Μακεδονικού τάφου στο λόφο Καστά, ο οποίος βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από τα ερείπια της πόλης, ήταν αρχικά αθηναϊκή αποικία στις όχθες του ποταμού Στρυμόνα, η οποία εξελίχθηκε στην συνέχεια σε λιμάνι μεγάλης στρατηγικής σημασίας. Ορισμένα τμήματα της πόλης έχουν ανασκαφεί, όμως μένουν πολλά ακόμα να γίνουν κάτι που δεν αφορά μόνο την Αμφίπολη αλλά το σύνολο των ανασκαφών στην Βόρεια Ελλάδα όπου η συστηματική ανασκαφική δραστηριότητα άρχισε αρκετά αργότερα από τις ανασκαφές στην Νότια Ελλάδα. Η πόλη έχει αρχαιολογικό μουσείο από το οποίο φαίνονται οι ανασκαφές του λόφου Καστά.

Η αρχαία Νεάπολις και η πόλη των Φιλίππων
Στην συνέχεια μπορεί κανείς να κατευθυνθεί ανατολικότερα και να επισκεφθεί την πόλη των Φιλίππων κοντά στην Καβάλα (Αρχαία Νεάπολις) η οποία αποτέλεσε την πύλη εισόδου του Χριστιανισμού από την Ασία στην Ευρώπη.
Οι Φίλιπποι ιδρύθηκαν από τον πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου με σκοπό την εκμετάλλευση του χρυσού του όρους Παγγαίου και τον έλεγχο του δρόμου ο οποίος ενώνει την ενδοχώρα της Θράκης με την Μεσόγειο. Αργότερα η πόλη έπαιξε καθοριστικό ρόλο στον Ρωμαϊκό εμφύλιο όταν οι δημοκρατικοί Βρούτος και Κάσσιος αυτοκτόνησαν στην περιοχή μετά την ήττα τους στην μάχη των Φιλίππων από τον Οκταβιανό και τον Μάρκο Αντώνιο το 42 π.Χ.
Σχεδόν εκατό χρόνια αργότερα, την Ρωμαϊκή πόλη επισκέφθηκε ο Απόστολος των Εθνών Παύλος ο οποίος κήρυξε στην περιοχή τον Χριστιανισμό.
Ιδιαίτερα αξιόλογα είναι τα μουσεία της Καβάλας και των Φιλίππων.

Μετά την γνωριμία μας με την Ελληνική Μακεδονία το ταξίδι θα μπορούσε να συνεχιστεί στις άλλες δύο χώρες της Βαλκανικής στις οποίες με την Συνθήκη του Βουκουρεστίου (1913, τέλος Β΄Βαλκανικού Πολέμου και χάραξη των συνόρων στην Βαλκανική) αποδόθηκαν τμήματα της γεωγραφικής περιοχής της Μακεδονίας. Η επίσκεψη στα ιστορικά μνημεία των χωρών αυτών σκοπό έχει την γνωριμία με τον πολιτισμό τους καθώς επίσης και την διερεύνηση των ομοιοτήτων και των διαφορών με στόχο την κατανόηση των θέσεών τους σε ζητήματα ιστορικού και πολιτικού ενδιαφέροντος, μεταξύ των οποίων και του ζητήματος της ονομασίας του κράτους της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας.

Mακεδονία του Πιρίν, νοτιοδυτική Βουλγαρία
Μεγάλο τμήμα της νοτιοδυτικής Βουλγαρίας είναι γνωστό ως Μακεδονία του Πιρίν, μία οροσειρά η οποία όπως και η οροσειρά της Ρίλα είναι προστατευόμενο εθνικό πάρκο. Στην περιοχή αυτή στην οποία στην αρχαιότητα κατοικούσαν θρακικά φύλα υπάρχουν σημαντικά μοναστηριακά συγκροτήματα με υπέροχες τοιχογραφίες οι οποίες καλύπτουν ολόκληρη την χρονική περίοδο από το Βυζάντιο έως την Βουλγαρική Εθνική Αναγέννηση του 19ου αιώνα (Μονή Ρόζεν, Μονή της Ρίλα και Μονή του Μπάτσκοβο).
Το Πλόβντιβ (Φιλιππούπολη) κατοικήθηκε από τους Θράκες μέχρι την κατάκτηση της πόλης από τον Φίλιππο Β΄ τον Μακεδόνα το 342 π.Χ. Η πόλη αυτή έχει κρατήσει τον παραδοσιακό της χαρακτήρα και έχει υπέροχα ανακαινισμένα αρχοντικά όπως οι διατηρητέες αναστηλωμένες οικίες των ελλήνων εμπόρων του 19ου αιώνα (οικία Κουγιουμτζόγλου, οικία Γεωργιάδη κ.ά.).
Η πρωτεύουσα της Βουλγαρίας Σόφια έχει ενδιαφέροντα μνημεία όπως η εκκλησία Σβετά (Αγία) Σοφία του 6ου αιώνα, η Ροτόντα Σβετί Γκεόργκι επίσης του 6ου αιώνα καθώς επίσης και σημαντικά μουσεία όπως το Αρχαιολογικό Μουσείο και το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο με ευρήματα τα οποία παραπέμπουν κυρίως στον αρχαίο θρακικό πολιτισμό και στον μεσαιωνικό βουλγαρικό πολιτισμό. Υπέροχη είναι και η συλλογή βυζαντινών εικόνων στην Κρύπτη του Μητροπολιτικού Ναού της Σόφιας του Αλεξάνδρου Νιέφσκι.
Πολύ αξιόλογη είναι επίσης η βυζαντινή εκκλησία της Μπογιάνα με βυζαντινές τοιχογραφίες του 13ου αιώνα.

Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας
Η Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας είναι η τρίτη βαλκανική χώρα η οποία κατέχει τμήμα της γεωγραφικής περιοχής της Μακεδονίας. Σημαντικά είναι τα Πρωτοχριστιανικά και τα Βυζαντινά μνημεία της Αχρίδας όπως οι ναοί της Περιβλέπτου, της Αγίας Σοφίας και του Αγίου Ιωάννη. Η πόλη στις όχθες της ομώνυμης λίμνης ήταν πρωτεύουσα του Βούλγαρου τσάρου Σαμουήλ, του οποίου το όνομα φέρει το μεσαιωνικό κάστρο.
Μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας, με στοιχεία πρόωρης Αναγέννησης στην Ευρωπαϊκή τέχνη της ζωγραφικής, είναι οι τοιχογραφίες του βυζαντινού ναού του Αγίου Παντελεήμονα του 12ου αιώνα στο Gorno Nerezi στα περίχωρα των Σκοπίων. Η πρωτεύουσα Σκόπια στις όχθες του ποταμού Vardar (Αξιός στα ελληνικά), η οποία ισοπεδώθηκε από τον τεράστιο σεισμό της δεκατίας του ’60, απέκτησε πρόσφατα το νεοκλασσικής αρχιτεκτονικής Αρχαιολογικό μουσείο της, το οποίο είναι τμήμα του αλυτρωτικού χαρακτήρα σχεδίου ανοικοδόμησης του κέντρου των Σκοπίων (Σκόπια 2014), παράλληλα με την ανέγερση κτηρίων (Αψίδα Θριάμβου της Μακεδονίας) και αγαλμάτων ιστορικών μορφών της περιοχής (Μέγας Αλέξανδρος, Φίλιππος Β’, Ιουστινιανός, Τσάρος Σαμουήλ, Goce Delcev, κ.ά.) σε μία προφανή προσπάθεια αναζήτησης εθνικής ταυτότητας.
Τελευταίος σταθμός στην FYROM η πόλη του Μοναστηρίου (Βitola) με τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της και η Αρχαία Μακεδονική πόλη Ηράκλεια της Λύγκου σε μικρή απόσταση από τα σύνορα με την Ελλάδα.
Τα εντυπωσιακότερα ευρήματα των ανασκαφών είναι το θέατρο των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων με τις ελληνικές επιγραφές και η βασιλική με τα καλοδιατηρημένα ψηφιδωτά της Παλαιοχριστιανικής περιόδου.